Xannuunka Cagaarshow (Hepatitis B): Waxyeelada Fog ee Xannuunka iyo War La’aanta Bulshada:

Qaybta 2aad. 

Sidee lagu qaadaa Xannuunkan?

Fayras-kan waxaa laga helaa dhiiga iyo dhamaan dheecaanada jidhka qofka qaba, sida biyaha shahwada raga iyo dumarka, biyaha ilmaha uurka kujira ku gadaaman (Amniotic fluid), biyaha maskaxda iyo xangulaha ku gadaaman ( Cerebro-spinal fluid), dhareerka, iyo wixii la midd ah.

Siyaalaha lagu kala qaadi karo waxaa ka midd ah:

• ·         Dhamaan noocyada galmada iyo sidoo kale wadaagida irbadaha dawooyinka la isugu turqo. 
•        Dadka daroogooyinka xididdada ka qaata ee wadaaga isticmaalka irbadaha.
•        Hooyada uurka leh waxay u gudbin kartaa xannuunka ilmaha uurkeeda ku jira.
• ·         Dhiiga dadka lagu shubo iyo dareerayaasha laga miiray hadii ay fayraska sidaan( Blood and Plasma transfussion).
• ·         Qalabka lagu fuliyo qaliinnada caafimaadka iyo ka umulinta dumar.
• ·         Qalabka lagu dalooliyo jidhka, sida dhegaha iyo sanka iyo qalabka lagu xardho taatuu-ga.
• ·         Qalabka lagu fuliyo farsamaynta ilkaha iyo biraha loo adeegsado kabiga lafaha.

Xannuunkan waxaa lagu kala qaadi karaa hab-kasta oo dhiig ama dheecaan qof ugu gudbin karo qofkale. Waxa jira kooxo iyagu si gaar ah halis ugu jira in ay xannuunkan qaadaan.

 Kooxahaa waxa ka midd ah dhamaan Xirfad la’yaasha caafimadka oo ay suuro gal tahay in ay si hubsiimo la’aan ah xannuunka uga qaadaan dadka ay daryeelayaan.

Dadka daroogada qabatimay, dumarka jidhkooda ka ganacsada, maxaabiista jeelasha, xeryaha ciidama iyo darawalada baabuurta xamuulka ee masaafooyinka dheer isaga goosha ayaa iyaguna halis wayn ugu jira inay xannuunkan qaadaan.

Wadamada horu maray sida ugu badan ee lagu kala qaadaa waa noocyada galmada, wadaaga irbadaha daroogada iyo qalabka lagu fuliyo qaliinada caafimaadka.

Wadamada soo koraaya dariiqada ugu badan ee lagu kala qaado xannuunkan waxa weeye;hooyada uurka leh oo u gudbisa ilma uurka kujira, iyo inta badan sanadaha caruurnimada.

In uu qofku noqdo fayras side, muddo dheer fayraskani jidhkiisa ku jiro waxay ku xidhan tahay awooda difaaca jidhkiisa, da’diisa markuu fayras-kan qaaday iyo in uu fayrasyo kale sido.

Waxa kale oo fursadan sii kordhiya hadii qofku khamriga cabo ama balwad kale leeyahay . In ku dhow 25% dadka Fayras-sidaha noqdaa waxay ku danbeeyaan kansarka beerka ee loo yaqaan  (Hepatocellular carcinoma).

Astaamaha xannuunka Hepatitis B.

Inta badan dadka xannuunku ku dhacaa wax isbedel ama astaan xannuun ah ma dareemaan marka ugu horaysa ee fayras-kani jidhkooda soo galo. Waxa laga yaabaa in jidhkoodu xannuunka iska caabiyo iyagoo aan dareemin oo caafimaad qab isu malaynaya (subclinical Infection). Dadka noocan ah ee aan wax astaan xannuun ah dareemin muddada jidhku fayraska iska sifaynayo, way yartahay in ay fayras-side noqdaan.

Astaamaha Xannuunka waxa lagu arkaa ku dhawaan 30% dadka waawayn, ku dhawaan  ̴10% caruurta shan sano ka yar iyo  ̴ 0.5% caruurta sanad ka yar. Aqlabiya dadka waawayn ee fayraskani ku dhacaa way ka bogsadaan. 

Bogsashada waxa calaamad u ah in qofka dhiigiisa laga waayo DNA-da Fayraska lix bilood ka dib markii xannuunku ku dhacay. Hasayeeshee, aqlabiyada caruurta hal sano ka yar ee Fayras-kan qaada marka ay dhalanayaan, waa dhif iyo nadir in fayrasku jidhkooda ka dhamaado.

Astaama Xannuunka:

Dadka  xannuunku kasoo ifbaxo waxay dareemaan astaamo u eg kuwa durayga sida; Daal iyo Tacbaanimo badan, Xummad,  Shuban, Matag, Finnan ama Furuuruc jidhka oo dhan kasoo baxa, Xaglo-xannuun iyo Kaar laga dareemo dhinaca middigta ee uur ku jirta ( inta ka hoosaysa feedhaha; bartaasi waa halka uu ku beegan yahay beerku).

Waxaa xusid muddan in muddo door ahi u dhaxayso xiligii fayrasku jidhka soo galay iyo xiliga astaamaha xannuunka qofku dareemo. Mudadaasi waa xiliga fayrasku ku tarmaayo, kuna faafayo jidhka qofka, isla markaana uu laciifinayo difaaca jidhka. Muddadan oo u dhaxayn kartaa 30-90 maalmood. Hasayeeshee dadka qaar way ka badnaan kartaa 40 maalmood,waxayna gaadhi kartaa ilaa 160 maalmood. Mudadaa waxa looyaqaan “Muddada Is-xannaanaynta fayraska” ama (Incubation period).

In ku dhow 12% da’yarta iyo 30-40%  dadka waawayn ee  xannuunka Cagaarshowgu ku dhaco, xuubabka jidhku huruud ayay noqdaan (Jaundice). Sida;  indhaha, baabacooyinka, cidiyaha, ciriddka iyo dibnaha ama mararka qaarkood jidhkoo dhan. Inta badan huruudowga waxa la arkaa todobaad ka dib marka astaamahaa kale qofka ee aynu soo sheegnay qofka kasoo ifbaxaan.

Marka huruudowgu (Jaundice) sii bato ee rasiimo, waxa iyana sii madoobaata kaadida (dark urine), saxaraduna way sii cadaataa( pale stools). Waxa dhacda dadka qaar in fayraskan Hepatitis B si xoog ah u abbaaro beerka, taasi oo keenta xaalad nolosha qofka khatar wayn gelinkarta oo dhimasho degdeg ah keeni karta. Xaaladaas oo loo yaqaan (fulminant hepatitic necrosis), waa xaalad  beerka intiisa badani dhimato oo uu gebi-ahaanba joojiyo shaqada.

Sidee loo baadhaa Xannuunka Hepatitis B.

Marka la doonayo in Shaybaadh lagu sameeyo xannuunka Hepatitis B waa in dhiiga qofka laga baadho Antijiin-nadii fayraska ee aynu kasoo sheekaynay, iyo Antibodhi-gii jidhku isku difaacayay.

Labadaa nooc ee barootiinada ah ee iska soo horjeeda ayaa asal u ah shaybaadhka xannuunkan. 

Hasayeeshee fasiraadoodu waxay u baahan tahay dhakhtar takhasusu u leh si loo ogaado marxalada qofku kujiro midda ay tahay; midd  fayras-sidenimo ama fayras-faafineed.

Shaybaadhada kale ee loo baahan yahay waxaa ka midd ah,

• 1.      Shaybaadhka lagu qiimeeyo Shaqada beerka (AST,ALT, Bilirubin, Albumin).
• 2.      Barootiinada caawiya Dhiig joojinta (Blood clotting profile)
• 3.      Dufanada kala duwan ee beerku warshadeeyo ( Lipid profile)
• 4.      Xadiidka iyo sawir guud oo ku saabsan dhamaan unugyada dhiiga ( Iron, CBC)

Waxaa intaa dheer oo aad u muhiim ah in Beerka iyo guud ahaan uurku-jirta la saaro Altarasoon (Ultrasound scan) muuqaal fiican ka bixiya beerka.

Sida aynu soo sheegnay aqlabiyada dadka fayras kani ku dhaco ee u gudba marxalada fayras-sidenimada waxay ku danbeeyaan sannado badan ka dib in beerku fadhiisto oo howl gabo; marxalad loo yaqaan (Liver Cirrhosis).  Marxaladaasi waxay iyana usii gudubtaa kasnar (Hepatocellular carcinoma).

Sidaa darteed waxaa daruuri ah in si joogto ah loola socdo hadba halka uu marayo xannuunku oo la ogaado marxaladihiisa kala duwan.

Maaraynta xannuunka Hepatitis B.

Maaraynta xannuunkani waxay u baahan tahay siyaasad balaadhan oo si xeel dheer loo dersay oo dhinacyo kala duwan taabanaysa. Waxaa ugu muhiimsan maaraynta xannuunkan Hepatitis B ama Cagaarshowga Wacyi gelinta qofka buka (Patients Education and Public Awareness) iyo bulshada guud ahaanba.

Waa in dadka la baro waxa xannuunkani yahay, halkuu ka yimaado, sida lagu kala qaado iyo halista caafimaad darro ee uu keeni karo iyo sida la isaga ilaaliyo. Waa in la dejiyo qorshe dhamaystiranoo  lagu bartilmaameed sannaayo dhamaan kooxaha halista ugu jira in ay xannuunkan qaadaan.

Xannuunkani wuxuu leeyahay tallaal aad iyo aad u awood badan oo lagaga hortagi karo, sidaa darteed waa in dhamaan dadka u nugul xannuunka la siiyaa, gaar ahaan xirfad layaasha caafimadka.

Hadii qofku xannuunkan qaado, waa in si gaar ah loo fahamsiiyo daruufaha xannuunka, astaamihiisa, sida uu qofku u ilaalin karo guud ahaan xaaladiisa caafimaad. Marhadii xannuunkani yahay midd mudo dheer qofka hayn kara waxa loo baahan yahay in bukaanku fahmo siyaalaha uu u yarayn karo riiqda xannuunka. 

Waa in la fahamsiiyo sida uu u sii dhaqi karo qoyskiisa, sida uu u shaqaysan karo iyo in uu fahmo mas’uuliyada ka saaran in aanu xannuunka u gudbinin bulshada inteeda kale.Marka qofka loo sheego in uu Xannuunkan qabo, waxa ku dhaca anfariir iyo u qaadan-waa. 

Dadka qaarkood waxay galaan marxalad dafiraad iyo isdiidsiin ah, qaarkood waxay bilaabaan in ay naftooda cannaantaan  oo is-hiifaan, qaar kood waxa ku dhaca isku-buuq iyo niyad-jab, rajo-beel, iyo dareen itaal-daro iyo kelinimo ah; waxay dareemaan in ay takooran yihiin iyo in hadii la ogaado farta lagu wada fiiqi doono.

Dadku hababkaa kala duwan ayay uga dareen celiyaan ogaanshaha Xannuunka. Marxaladani waa muddada ugu werwer iyo walbahaar badan ee qofku maro inta xannuunku hayo.

Markan waxa loo baahan yahay in si dhab ah qofka la isu garab taago, in niyad-dhis, guubaabin iyo dhiiri gelin lagu taageero. 

Ididiilada ugu wayn ee lasiin karo qofku waa in si fiican loogu sharaxo Xannuunkanni waxa uu yahay iyo sida uu ula noolaan karo. In si dulqaad iyo faham ku dheehan looga jawaabo su’aalaha tirada badan ee qofka bukaanka ah kasoo burqanaaya.

“Xogtu waa awooda ugu wayn ee qof lasiin karo”.

Dawaynta Xannuunta:

Marhadii ay adagtahay in fayraskan laga tirtiro jidhka qofka, ujeedada dawayntu waa laba arimood:

a.       In laga shaqeeyo sidii difaaca jidhka qofku kor ugu kici lahaa si uu u wiiqo taranka Fayraska.taas oo lagu heli karo in qofka lasiiyo dawooyin kaaba oo xoojiya difaaciisa.

b.      In qofka lasiiyo dawooyin joojin kara taranka fayraska oo yareeya xadiga Fayraska ku hadhaya jidhka ( Decreasing viral load).

Marxalada uu xannuunka karkiisu cusub yahay (acute infection) ee uu qofka marka ugu horaysa soo rido: waxa haboon in cusbital leh qaybta karantiimada lagu daweeyo. Lana hubsado xannuunka iyadoo la adeegsanayo baadhitaanada aynu soo sheegnay. Ma jirto dawo Fayraska ugaar ah xiligan qofka lasiin karaa.

Marxalada fayras-sidenimada hadii uu gaadho, qofku wuxuu u baahan yahay dhakhtar aqoon takhasus u leh cudurada beerka ku dhaca (Hepatologist) ama cudurada dheef-shiidka (Gastroenterologist).

Waxa jira dawooyin tiro badan oo lagu yareeyo tirada fayraska (Viral Load) ee jidhka qofka kujira, ama lagu xanibo taranka fayraska, hasayeeshee dawooyinkasi waxa kale oo badan khatarahooda waxaana loo baahan yahay dhakhtar si gaar ah u dersay.

Dawooyinka waxa lasiin karaa uun Qof qaba hibataaytis B oo xannuunku firfircoon yahay, Fayraskuna tarmayo.

Daawooyinka Xannuunka Cagaarshow-ga lagula tacaalo waxaa kamidd ah:

1. Pegylated Interferon Alpha 2a (PEG-INF)-alpha 2a. oo loogu talo galay dadka waawayn. Iyo 
2. Pegylated Interferon Alpha 2b (PEG-INF)-alpha 2b. oo loogu talo galay caruurta.Dadka waawayn; 180µg wiigii. Caruurta (≥1sanno): 6mm IU/m². sadex goor todobaadkii.
3. Etecavir- dadka waawayn: 0.5mg (Lamivudine-/telbivudine) qofka aan dawo hore u qaadan. 1.0mg (dadka dawooyinkan hore u qaadan). Caruurta ka wayn laba sano, miisaankooduna ka wayn yahay 30kg.
4. Tenofovir dipovoxil fumarate- dadka waawayn iyo caruurba; 300mg maalintii.
5. Tenofovir alfenamid- dadka waawayn keliya: 25mg maalintii. Dawadan lama siinayo caruurta

Kuwani waa dawooyinka ugu wax qabad fiican ee loo adeegsado xannuunkan, waxaan magacownay uun dhowr ka ugu magaca wayn laakin sida loo qaadanayo iyo macluumaadka lagama maarma

Ugu danbayn, xannuunkani waa midd si aan horjoogsi lahayn ugu faafaya dalkeena, Somaliland iyo Somalia waxay ku jiraan wadamada uu xannuunkan Hepatitis B uu si baraad la’aan ah ugu fidayay tobban kii sano ee ugu danbeeyay.

Taasi oo ay keentay maqnaanshaha siyaasad caafimaad oo wax ku oo ah. Xudduudaha wadanka oo furan oo haba yaraatee aanay jirin wax xakamayn ah oo lagu sameeyo ajnabiga  xad-dhaafka ah ee waddanka soo gelaya, iyo wacyiga bulshada oo aad u hooseeya marka xannuunkan la eego.

Allaah mahad leh

Ilaah ayaa Mahad leh. 

Dr A D Hassan