𝐘𝐚𝐚 𝐥𝐞𝐡 𝐦𝐢𝐡𝐧𝐚𝐝𝐚 𝐬𝐚𝐱𝐚𝐚𝐟𝐚𝐝𝐚? 𝐖𝐚𝐚𝐬𝐞 𝐤𝐞𝐞 𝐬𝐮𝐱𝐮𝐟𝐢𝐠𝐚 𝐝𝐡𝐚𝐛𝐭𝐚 𝐚𝐡𝐢?

Xirfad kastaa waxay u baahan tahay folaad iyo hormuud jiilasha danbe ay higsadaan oo ka dhimbiil qaataan. Xirfada saxaafadu waxay ku jirtaa kuwa ugu mudan ee u baahan xidigo ifaya oo da'yarta saxaafada u noqda jiheeyeyaal u tilmaama toobiyaha saxda ah, weyeel ay ka weheshadaan hubaal la'aanta, iyo marin-habowga dhalinyaranimada. Somalidaa hore ugu maahmaahday

“𝘢𝘭𝘪𝘧𝘬𝘢 𝘰𝘰 𝘬𝘢𝘢 𝘲𝘢𝘭𝘰𝘰𝘤𝘥𝘢𝘢 𝘢𝘭𝘣𝘢𝘲𝘳𝘢 𝘢𝘺𝘶𝘶 𝘬𝘶 𝘥𝘩𝘪𝘣𝘢𝘢, 𝘰𝘰𝘥

𝘢𝘳𝘥𝘢𝘺𝘥𝘢 𝘬𝘢 𝘩𝘢𝘥𝘩𝘢𝘢'ye”

Waxa nasiib daro ah in xirfad kasta laaxin inaga galay; xirfada saxafinimadu waxay ku jirtaa kuwa qalooca ugu halista badani galay. Waxaaba la odhan karaa saxafinimada Somaliland magaca uun bay la wadaagtaa mihnadii saxaafada ee dhabta ahayd. Waxaan raadiyay saxafi hirasho leh oo qormadan aynu shucaaciisa ku iftiinsano. Nasiib daro, kuma guulaysan in aan soo helo Suxufi Somali ah oo aan aragtidiisa, wax soo saarkiisa, saamayntiisa bulsho, iyo xeel-dheeraanta xirfadiisaba buuxiyay kaalinta folaadnimo ee aynu raadinayno. Kadib ayaan ku qancay in aad degelo kale u talaabo

Bob Woodward waa suxufi Maraykan ah oo ka mid ah ragga ruug-cadaaga loogu yeedho. Konton sano in ka badan ayuu saxaafada ku jiray. Takhasuskiisu waa “investigative journalism” dabo-galka soo hurgufidda xogaha inta awooda haysataa rabto in aan la ogaan.Waa ninkii fashiliyay fadeexadii "watergate” ee madaxwayne Nixon galaafatay. Suxufiyiinta da’da yar waa nin ay tahay in ay akhriyaan buugtiisa, dhuuxaan afkaartiisa isla markaana ku dedaalan in ay fahmaan tiirarka xirfadiisu ku dhisan tahay. Bob Woodward waxa uu leeyahay shan astaamood ayaa u sees ah xog raadinta qiimaha leh.

1. 𝑺𝒖𝒙𝒖𝒇𝒊𝒈𝒖 𝒅𝒊𝒚𝒂𝒂𝒓 𝒉𝒂 𝒖 𝒂𝒉𝒂𝒂𝒅𝒐 𝒂𝒒𝒐𝒐𝒏 𝒌𝒐𝒓𝒐𝒅𝒉𝒔𝒊 𝒋𝒐𝒐𝒈𝒕𝒐 𝒂𝒉 𝒊𝒚𝒐 𝒅𝒉𝒊𝒊𝒓𝒂𝒏𝒂𝒂𝒏. Si aad mowduucyo kala duwan u daadihin karto unaga warami karto waa in maskaxdaadu tahay faduuliyad, dhuudhaaska jecel oo aan si fudud loo qancin karin loona duufsan karin. Waa in aadan noqon bartii yaqaan, bari uma korodho “you have to get out of your comfort zone”

2. 𝑨𝒓𝒂𝒈𝒕𝒊𝒅𝒂𝒂𝒅𝒂 𝒈𝒂𝒂𝒓𝒌𝒂 𝒂𝒉 𝒈𝒖𝒓𝒊𝒈𝒂𝒂𝒈𝒂 𝒌𝒂𝒈𝒂 𝒕𝒂𝒈. Waligaa kala saar caadifadaadda iyo xaqiiqadda; una xagli runta xataa hadii caadifadaaddu necbaysato.Suxufiga ku guul darraysta in uu labadaas kala sooco waxa uu lumiyaa kalsoonida iyo ixtiraamka bulshada markaasina waa marka uu xirfad ahaan gubto. Ogow cadowga saxaafadu, inta badan ku ma dhiiradaaan in ay ciqaabaan suxufi bulshadu ku kalsoontahay oo la jecel yahay, waa in isaga iyo bulshada la kala dilo, kadibna laga aar goosto.

3. Hirdanada siyaasada, way adagtahay in dhexdhexaad laga noqdo; laakiin 𝒘𝒂𝒍𝒊𝒈𝒂𝒂 𝒅𝒉𝒊𝒏𝒂𝒄 𝒉𝒂𝒓𝒂𝒂𝒄𝒊𝒏. Isla markaad dhinac raacdo waxaan ka mid noqotay mowduuca aad baadhayso, waxaad lumisay in aad noqoto xog-baadhe. Bob Woodward waxa uu sheegaa in uu xataa iska ilaaliyo in uu codeeyo, si aan loogu tirin dhinacna. Waa in aad ahaato muwaadin aan lahayn ajende siyaasadeed.

4. 𝑪𝒊𝒅𝒅𝒂 𝒌𝒆𝒍𝒊 𝒂𝒉 𝒆𝒆 𝒂𝒂𝒅 𝒅𝒂𝒂𝒄𝒂𝒅 𝒖 𝒕𝒂𝒉𝒂𝒚 𝒘𝒂𝒂 𝒎𝒖𝒘𝒂𝒂𝒅𝒊𝒏𝒌𝒂 “𝘺𝘰𝘶 𝘢𝘳𝘦 𝘰𝘯𝘭𝘺 𝘭𝘰𝘺𝘢𝘭 𝘵𝘰 𝘵𝘩𝘦 𝘤𝘪𝘵𝘪𝘻𝘦𝘯”. Sidaa darteed waa in marwalba danta muwaadinku kaala qiimo badato danaha kooxaha awood kala jiidashada iyo hanti urursiga ku hirdamaya. Waa in xogta aad usoo bandhigto adoo cidna ka baqayn cidna u burinayn “𝘫𝘰𝘶𝘳𝘯𝘢𝘭𝘪𝘴𝘮 𝘸𝘪𝘵𝘩𝘰𝘶𝘵 𝘧𝘦𝘢𝘳 𝘰𝘳 𝘧𝘢𝘷𝘰𝘶𝘳”. In suxufigu muwaadinka daacad u noqdaa waxay keenaysaa in aad qaybaha bulshada oo dhan ka qayb geliso dooda socota adigoo kooxna aan faquuqayn. Hadii aad koox gaar ah ka xagliso ama u xagliso waxaad ku gabood fashay bulshadii oo dhan.

5. 𝑺𝒊𝒓𝒕𝒂 𝑺𝒖𝒙𝒖𝒇𝒊𝒏𝒊𝒎𝒂𝒅𝒖 𝒘𝒂𝒂 𝒉𝒖𝒃𝒊𝒏, 𝒙𝒂𝒒𝒊𝒊𝒋𝒊𝒏 𝒊𝒚𝒐 𝒉𝒖𝒃𝒊𝒏 “𝘦𝘴𝘴𝘦𝘯𝘴𝘦 𝘰𝘧 𝘫𝘰𝘶𝘯𝘢𝘭𝘪𝘴𝘮 𝘪𝘴 𝘷𝘦𝘳𝘪𝘧𝘪𝘤𝘢𝘵𝘪𝘰𝘯” Way adagtahay in suxufigu dhex noqdo waayo waxa la soo gudboonaada go’aan qaadasho aan dhinacyada wada raali gelin karin- taas weeye sababta ay tahay in uu marwalba danta shacabka daacad ugu ahaado; waajibkiisa keli ahina waa in uu runta gaadho. Si aan amaanadiisu u wiiqmin waxa dhex noqdaa waa dariiqa lagu raadiyo runta (methadology). Kaas ayay tahay in aanu cidna u xaglin.

Caqabadaha horyaal saxaafada Somaliland waxa ugu horaysa lahaansho la'aan "ownership". TVyada iyo wargeesyada ragbaa leh oo ku shaqaysta laakiin mihnada suxufinimada yaa leh. Yaa kobciya, dhisa, qaloocsanka iyo darjiidhka ka ilaaliya. Dowlada iyo mucaaradka labaduba way ku adeegtaan saxaafada laakiin wax ay ku biiriyaan dhismaha mihnada saxaafadu ma jirto. ωᴀᴀ ʜᴀʟᴋᴀᴀ𝘴 ʜᴀʟᴋᴀ ᴀʏɴᴜ ɪ𝘴ᴋᴀ ᴡᴀʏᴅɪɪɴᴀʏɴᴏ⁻ 𝘠ᴀᴀ ʟᴇʜ ᴍɪʜɴᴀᴅᴀ 𝘴ᴀ𝘹ᴀᴀ𝘧ᴀᴅᴀ﹖

Caqabada labaad, ilaa hadda laguma guulaysan in saxaafadu noqoto hay'ad "failure to institutionalise" wali waxay tahay sinaarad ay ku jilaabasho tagaan da'yar aan aqoon iyo karti u lahayn in ay kobciyaan agabka laftiisa. Marka baahida lagu lamaaneeyo muuqasho jacaylka iyo qabka beenta ah ee baraha bulshadu abuureen, minnadii suxufinimadu waxay halis ku noqotay, bulshadii ay danteeda daacada u noqon lahayd.

Astaamaha suxufiga dhabta ahi way badan yihiin, hadba waa xagasha laga eego iyo cidda qiimaysa. Hasayeeshee, waxa la isla ogol yahay in suxufinimadu ay ka xeel dheertahay war soo tebin. Waxay u baahan tahay mabda' ay u adeegto iyo dan yare ay garabsiiso. Waxa jira suxufiyiin qalinkooda kireeya, damiirkoodana ku doorsada sandareerto kooban iyo maamuus degdeg u gudha. Kuwaasi dhaxalkoodu ma waaro. Waxay dhitaystaan uun dheg xumo iyo fiigayn. Ogow, taariikhda waxa qora kuwa mabaadi'doodu guulaysato ee akhlaaqdoodu sare noqoto; kuwaas ayaa xuskoodu waaraa, haba soo daahee.

Caqabadaha saxaafada ku xeerani labadaa kuma koobna, aad ayay u tiro badan yihiin waxay dhamaantood ka shidaal qaataan dheeli ku yimid aasaaska mihnada lafteeda oo aan dhidibo sax ah lagu taagin. Waxa loo baahan yahay dib u eegis mug leh oo qayb ka noqota midda aynu u rabno in dowladnimadeena lagu sameeyo si aynu u saxno marin habowga inagaga dhacay dowladnimada lafteedii.